Vooraf
Op deze pagina vind je vooral technische tips voor een portabel station; over buitenhuisactiviteiten is er een aparte pagina.
Ben je op zoek naar ideën om een portabel station mee op vakantie te nemen dan moet je op de pagina over vakantiestations kijken,
en er werd ook een pagina gewijd aan mobiele stations.
Voor een goed begrip: in amateurtermen verstaat men onder "portabel" of "/p", niet enkel een draagbaar station, maar ook elk tijdelijk opgesteld station dat niet uit het lichtnet wordt gevoed.
Een HF-station dat dus tijdelijk buiten is opgesteld en gevoed wordt uit een accu, een zonnepaneel of zelfs een stroomgenerator,
wordt als een "portabel" station beschouwd, ook al blijft het een heel weekend op dezelfde plaats geïnstalleerd.
's Zomers je station /p buiten opstellen is - zeker bij mooi weer - bijzonder leuk.
Je kan experimenteren met antennes en een goede, hooggelegen locatie opzoeken of één dicht bij zee waardoor je signaal extra ver draagt.
Aan zee moet je wel opletten: de wind bevat vaak een fijne zoutnevel die in stilte het inwendige van je transceiver aanvreet - je merkt het nefaste effect daarvan pas een hele tijd later !
Als je de natuur intrekt vermijd je best ook plekken waar je ingesloten zit tussen bomen: zeker op VHF en hoger is dat niet gunstig.
Portabel op VHF en hoger
Vrijwel elke radioamateur begint met een portabel FM-setje, genre "walkie-talkie" of "portofoon".
Ze zijn erg handig om bijv. bij clubevenementen contact te houden met medeamateurs,
en via een van de vele repeaters kan je het bereik gemakkelijk vergroten tot enkele tientallen km.
Daarom zijn mobiele station ook altijd voorzien van FM-toestellen.
Dat maakt ze ook onmisbaar als je als radioamateur assistentie verleent bij rampsituaties.
FM-portofoons worden vooral gebruikt voor plaatselijke verbindingen.
Voor FM-verkeer werkt men met vertikaal gepolariseerde antennes.
De korte "rubberduck" antennes die standaard bij portofoons geleverd worden, zijn weinig efficiënt.
Ze zijn wel handig, en volstaan meestal om een lokale repeater te gebruiken.
Amateurs die op VHF/UHF verbindingen buiten hun eigen regio willen maken - bijv. om een kasteel of een SOTA-top te "activeren" -
gebruiken meestal een kleine SSB- of CW-transceiver en
een meer efficiënte antenne, bijv. een eenvoudige richtantenne, genre HB9CV of een kleine opplooibare Yagi-beam.
Voor het betere langeafstandswerk wordt SSB ( of CW ) gebruikt en een lange, horizontaal gepolariseerde, Yagi-antenne.
Er bestaan commerciële yagi's die je in relatief korte tijd kan demonteren en inpakken, bijv. de 9-elementsbeam van
"Tonna", tegenwoordig verkocht onder het merk "AFT".
Het is haalbaar zelf zo'n yagi te bouwen: een goede beschrijving staat bijv. op de website van 0E70PJ.
Echt draagbaar zijn dergelijke lange yagi's niet, maar je kan ze wel meenemen in een personenwagen naar bijv. een heuveltop.
Een hoog gelegen plek met een mooi, wijds uitzicht zonder bomen voor je antenne, vormt de beste locatie - maar hou er rekening mee dat daar een stevige wind kan staan.
Als je de antenne op een kort mastje monteert, bijv. van een tv-antenne, kan je hem met de hand draaien: sommigen noemen dat een "Armstrong-rotor"...
Tip: vergeet niet vooraf de locator van je portabel QTH op te zoeken of zet daarvoor een appje op je smartphone.
Portabel op de HF-banden
De laatste jaren werden er verschillende programma's uitgewerkt om met een portabel station wat activiteit te creëren op de HF-banden.
Zo is er bijv. het SOTA-programma ( "Summits On The Air") waarbij radioamateurs bergtoppen activeren:
ze trekken er met een portabel station op uit om verbindingen te maken vanop "erkende" bergen en heuvels.
Voorts zijn er ook amateurs die bijv. eilanden, molens en kastelen activeren. Iets meer over dit soort activiteiten kan je hier lezen.
Dat vereist natuurlijk specifiek materiaal: niet te zware, draagbare efficiënte transceivers op accu's, draadantennes, lichte transmissielijnen, draagbare masten enz...
Sommigen werken met zelfbouw CW-transceivertjes met enkel Watts uitgangsvermogen: daarmee kan je met een goede antenne heel Europa werken op enkele batterijtjes.
Anderen gebruiken commerciële toestellen, vaak bedoeld voor mobiel of portabel gebruik, bijv. de FT-817, FT-857 of FT-897 van Yaesu of de IC-7000 van Icom.
Het voordeel van die Yaesu-toestellen is dat ze ook nog werken als de accuspanning onder de 12 V zakt; andere toestellen hebben daar soms moeite mee.
Specifiek voor dergelijke toepassingen werden er speciale kleine en lichte CW-paddles ontwikkeld, ondermeer door Palm-radio die je ook kan kopen met een aangebouwd keyertje.
De Tsjechische amateur OK1QO bouwt gelijkaardige, meer solide metalen paddletjes die bovendien veel minder prijzig zijn, maar deze wordt niet echt commercieel verkocht.
Voeding portabele stations: soorten accu's
Voor de voeding van een portabel station heb je verschillende opties, elk met hun voor- en nadelen.- NiCad-accus zijn gemaakt met de oudste technologie. Ze kunnen zeer veel herlaadcycli doorstaan en forse stromen leveren.
Ze worden tegenwoordig minder gebruikt omdat ze zouden lijden aan het zgn. "geheugeneffect" waardoor ze capaciteit zouden verliezen als je ze regelmatig maar gedeeltelijk ontlaadt.
Boven zal je vaststellen dat ze na enkele maanden hun lading gedeeltelijk verloren zijn - zelfs als je ze helemaal opgeladen had.
Omdat cadmium een zeer giftig zwaar metaal is, mogen ze sinds enkele jaren niet meer in de EU ingevoerd worden en zijn intussen niet meer courant verkrijgbaar.
- NiMh-accus worden met een recentere technologie geproduceerd en zijn minder gevoelig aan het geheugeneffect, maar ze gaan minder cycli mee,
en ze verdragen diepe ontlading minder goed. Reken er dus niet op dat ze hun volledige capaciteit nog hebben als je ze al een tijdje in gebruik hebt
- neem voor toepassingen die veel stroom trekken "verse" accu's.
Ongebruikt verliezen ze ook sneller hun lading dan NiCad-cellen en ze kunnen minder grote stromen genereren.
NiMh én NiCad accus zijn voor het overige enigszins vergelijkbaar: een celspanning van ong. 1,2 V en verkrijgbaar in de bekende standaardmaten ( AAA, AA, C, D ).
- Li-ion is het meest moderne, courant verkrijgbare type van accu: je kent ze zeker van laptops en GSM's.
Li-ion-cellen koppelen een grote capaciteit aan een lage zelfontlading en kunnen zeer vaak herladen worden,
maar hebben een beperkte levensduur na productie. Ze zijn echter nog vrij duur.
De spanning van één Li-ion cel ligt typisch op 3,7 V waardoor deze accu's niet uitwisselbaar zijn met de andere types oplaadbare batterijen:
de afmetingen zijn niet gestandaardiseerd: er bestaan honderden verschillende formaten.
Meestal zitten meerdere cellen samen in een accupack. Om die precies evenveel te laden hebt je een speciale lader nodig met een "balancer".
Er zijn maar weinig transceivers waar je een LiPO-accupack kan inbouwen zoals in een laptop.
Bij de meeste andere moet je het accupack dus aansluiten als een externe voeding. Dat betekent ook dat je moet uitzoeken welke technologie van accu je wil gebruiken en hoeveel cellen je nodig hebt om binnen het spanningsbereik van de radio te blijven.
Van deze technologie bestaan ook een aantal varianten:- Li-ion polymeer of "LiPo"-accus worden veel in de modelbouw toegepast, bijv. voor drones, omdat ze een hoge capaciteit koppelen aan een laag gewicht. Hun celspanning bedraagt 3,7 V, en ze mogen in geen geval te ver ontladen worden. Meestal hebben dergelijke accupacks niet enkel een + en -aansluiting, maar ook een balanceraansluiting. Met een geschikte lader of een extra balancerkastje kan je dan elke cel tot precies dezelfde spanning opladen. LiPoaccu's moeten dus zeer zorgvuldig behandeld en geladen worden omdat ze anders in brand kunnen vliegen of exploderen ( herinner je de problemen met de Boeing 787 Dreamliners... ). Let vooral op met sommige surplus LiPo-accus: zelfs bij zeer voorzichtig laden ging het bij mij plots mis - experimenteren dus op eigen risico ! Er bestaan speciale zakjes in een soort glasvezelmateriaal om desgevallend het brandgevaar te beperken. Je mag ze ook niet lang bewaren in volledig opgeladen toestand.
- De meest recente ontwikkeling van Li-ion accu's zijn de zgn. LiFePO4-accus die veel minder zorgvuldig behandeld moeten worden.
Ze combineren een zeer hoge capaciteit met een laag gewicht en een korte laadtijd.
In sommige van die accu's is een beveiligingsschakeling ingebouwd waardoor je ze kan laden met een standaard-acculader.
Deze accu's hebben een typische celspanning van ong. 3,3 V en zijn ook al verkrijgbaar in het circuit van de modelbouw en
via sommige websites.
Het spreekt voor zich dat dergelijke accu's vrij duur zijn.Er bestaan universele, intelligente laders waarmee je allerlei verschillende lithiumaccu's op een correcte manier kan opladen. Van die laders bestaan er verschillende varianten, al dan niet met ingebouwde netvoeding, en al dan niet origineel of nagemaakt ! Li-laders en accu's kan je bestellen bij diverse webshops.
- Voor een portabel HF-station dat enkele tientallen W moet genereren wordt vaak een zgn."deep-cycle", "sealed lead acid" of "gel-cell" accu gebruikt.
Dat zijn onderhoudsvrije lood-zuuraccu's die speciaal zijn gemaakt om veel dieper ontladen te worden dan een gewone startaccu voor de auto.
Je haalt dit type accus dus niet in de garage maar bij een gespecialiseerde batterijenhandelaar.
Je kan ze ook vaak tweedehands op de kop tikken omdat types van 7 Ah veel gebruikt en vervangen moeten worden in alarminstallaties -
maar dan heb je natuurlijk het raden naar de resterende capaciteit van de accu...
Uiteraard zijn loodaccu's zwaar, zeker in vergelijking met hun capaciteit, maar hun prijs/capaciteitsverhouding is nog altijd interessanter dan Li-ion accus. Dergelijke batterijen bestaan in verschillende capaciteiten ( en dus gewichten !), maar koop er in elk geval een met voldoende grote capaciteit omdat je zo een loodaccu nooit helemaal mag ontladen.
Let op met gewone auto-startaccu's: het vloeibaar electroliet dat daar inzit is erg corrosief en als je de accu overlaadt, riskeer je agressieve dampen in huis. Bovendien zijn zulke accu's niet gemaakt om langdurig en ver ontladen te worden. Gebruik ze dus enkel in noodgevallen voor je radiostation.
Recent wordt veel reclame gemaakt voor zgn. "battery boosters" waarmee je ook uit een "ontladen" accu nog de laatste "druppel" vermogen kan halen. Op het eerste gezicht lijkt dat handig maar een gewone accu zo ver uitputten is nefast voor de levensduur.
Zonnepanelen lijken een onuitputtelijke, milieuvriendelijke energiebron voor een portabel amateurstation, maar ze zijn in praktijk niet zo handig.
In de eerste plaats zijn ze groot en moeilijk mee te nemen - zeker als je meer dan enkele Watts vermogen nodig hebt.
Hun uitgangsspanning is erg afhankelijk van de lichtsterkte en kan oplopen tot bijv. 18V, wat veel te veel is voor gewone commercieel verkrijgbare toestellen.
Die spanning moet dus gestabiliseerd worden en je hebt een accu nodig voor als de zon weg is en als buffer voor 's avonds.
Bijgevolg kan je in praktijk zonnepanelen enkel gebruiken voor een semi-permanent station, bijv. in een vakantiehuisje of op een camping.
De laatste jaren zijn ook DC-DC converters of "bucket converters" populair geworden. Ze zijn voor heel weinig geld in China verkrijgbaar. Je kan er een bepaalde spanning mee omzetten naar een andere, instelbare spanning die lager ( bucket ) of hoger is dan de ingangsspanning. Dat kan bijvoorbeeld voordelig zijn als je een FT-817 - die genoeg heeft aan 9 V - wil voeden uit een 12 V loodaccu. Het voordeel is dat ze veel efficiënter zijn dan klassieke spanningsregelaars. Die zetten immers het verschil om in warmte en hebben dus een forse koelvin nodig. Je kan dergelijke converters in verschillende vermogens voor erg weinig geld op de kop tikken, onder meer in diverse Chinese webshops.
Portabele HF-antennes
In de bladen staan vaak advertenties voor zeer korte ( 2 à 3 m ) lange antennes voor portabele HF-antennes. Meestal bestaan ze uit een omschakelbare of omwisselbare spoel aan de basis van de antenne die wordt verlengd met een telescopische spriet of iets dergelijks. Dat stralend element werkt dan tegenover een counterpoise: één of meer stukken draad van ongeveer een kwartgolf. Volgens dit recept worden heel wat producten gecommercialiseerd ( bijv. de "Miracle Whip", de "ATX-antenna" met de spoel onderaan of de "Buddipole" en de "MP-1" met de spoel in het midden van de straler - wat iets efficiënter is). Sommige amateurs bouwen zelf dergelijke antennes na. Ook de EH-antenne is een uiterst compacte antenne, zij het volgens een heel ander concept.
Er zijn heel wat amateurs die met dergelijke miniantennes al mooie verbindingen hebben gemaakt. Je moet er echter rekening mee houden dat ze niet erg efficiënt zijn en dat het resultaat sterk afhangt van de lengte van de straler tegenover de golflengte, en van de concrete opstelling: een dergelijke antenne willen gebruiken op de lage HF-banden in een beboste omgeving is een uitstekend recept voor frustratie... Voor een al iets ouder testverslag kan je eens kijken op de Amerikaanse site van de HF-pack groep; noteer hoe de efficiëntie afneemt naargelang de antenne fysisch korter wordt.
Als de ruimte het toelaat is het veel efficiënter een inverted-V of dipool te gebruiken,
eventueel een dipool die met stekkerbusjes onderbroken kan worden en zo op verschillende banden werkt.
Lees hierover meer op de pagina over antennes
en op die over de bouw van dipoolantennes.
Een Hentenna is een rechthoekige draadantenne met
meerdere voordelen: een eenvoudige en lichte constructie en een aanzienlijke winst.
Je kan hem ophangen aan een glasvezelpaal zodat hij een kleine footprint heeft.
Zijn voedingspunt ligt aan de antennemast, wat voordelig is voor de mechanische stabiliteit.
Nadeel: op 14 MHz vergt hij ong. 10 m hoogte, dus enkel bruikbaar op de hogere HF- en VHF-banden.
Dergelijke antennes worden gewoonlijk opgehangen aan een ( vaak telescopische ) glasvezelmast van een tiental meter.
Die glasvezelmasten zijn de laatste jaren erg populair geworden voor /P-gebruik omdat ze erg licht en handig zijn.
Je kan ze monteren op bijv. een zware voet voor een tuinparasol,
maar er bestaan ook speciale metalen houders waar je je auto op kan parkeren als 'tegengewicht'.
Naargelang de hoogte en de windkracht moet je ze wel tuien met een drie of vier spandraden.
Gebruik dan bij voorkeur gevlochten kunstvezeltouw: dat raakt iets minder snel in de war.
In plaats van glasvezel kan je ook een telescopische hengel met carbonvezels gebruiken: die zijn vlot verkrijgbaar en erg compact.
Zo'n hengel is goed bruikbaar om een dipool of inverted-V aan op te hangen, maar niet voor een vertical waarbij de antennedraad vlak langs de paal hangt.
De geleidende koolstofvezels verstemmen de frequentie van de antenne immers aanzienlijk naar beneden.
Om te vermijden dat het gewicht van de loshangende voedingslijn de soepele mast krom trekt,
kan je best op regelmatige afstanden de coax met een stukje tape tegen de mast bevestigen.
De dunste elementen van een glasvezelmast zijn normaal zo flexibel dat ze het gewicht van een dipool niet kunnen dragen.
Bevestig de balun of het middenstuk van de dipool dus pas aan het derde of vierde element.
Als je antenne vrij in het veld opgesteld staat, is een hoogte van een zestal meter in praktijk gewoonlijk al voldoende voor verbindingen in Europa.
Gebruik voor het vastzetten van de glasvezelbuizen en het bevestigen van de voedingslijn, kwaliteitstape -
niet het spul dat lijmsporen achterlaat want daar gaat zand opzitten en dat kan de dunste glasvezelbuisjes hopeloos vastzetten.
Als je die tape telkens half over de rand van een element aanbrengt, voorkomt dat dat de mast door zijn eigen gewicht weer ineen schuift.
Natuurlijk heb je geen zin om een zware rol coaxkabel in je rugzak mee te slepen.
RG-58 is een dunne en soepele coaxkabel die goed geschikt is als je maar een tiental meter nodig hebt op HF.
Let er op dat je goede kwaliteit aanschaft want er is veel goedkope namaak op de markt.
De nieuwe "Airborne 5" kabel is kwalitatief beter en weegt nog een stuk minder, maar is iets minder soepel en kost aanzienlijk meer dan RG-58.
Gebruik voor portabele stations bij voorkeur soepele kabel: die rolt gemakkelijker op en weerstaat beter aan buigingen achter de connectors.
Denk er om ook een paar extra lange, lichte touwtjes en haringen mee te nemen om je dipool zo veel mogelijk horizontaal te kunnen uitspannen.
Op sommige toeristische plekken loopt heel wat volk rond: span je antennedraden niet over paden, en als je niet anders kan, zorg je best met kleurige lintjes o.i.d. zodat passanten ze goed zien hangen.
Ander materieel voor je portabel station
Naargelang de omstandigheden zal je ook wat extra licht materieel voor je station moeten meenemen: een tentje tegen de wind, de zon of het opstuivend zand, en paraplu of parasol, een klapstoelje en -tafeltje...
Als je buitenhuis bent heb je gewoonlijk ook de manual van je transceiver niet bij de hand: zorg dus dat je je set grondig kent en weet hoe je ze "in split" zet of de bandbreedte aanpast...
Een handige oplossing zijn de zgn. Nifty!-manuals:
stevige geplastificeerde boekjes van een twaalftal pagina's met een complete samenvatting van de menu's en settings van je transceivers:
ideaal als je buitenhuis niet meer weet hoe of in welk menu je een bepaalde instellling van je toestel moet aanpassen.
Ze bestaan voor een hele reeks van courante toestellen maar wel enkel in het Engels.
Loggen gebeurt meestal op papier, maar tegenwoordig gebruiken sommigen voor contestsituaties ook een kleine netbook-PC: dat bespaart het intikken van de QSO's achteraf. Hou er wel rekening mee dat je bij zonnig weer in open lucht, nauwelijks iets kan lezen op zo'n scherm.
Zeker als je op een publieke plek /P aktief bent, is het nuttig met een affiche of iets dergelijks duidelijk te maken waar je mee bezig bent.
Dat is niet alleen goed voor de PR van onze hobby: het voorkomt ook dat achterdochtige voorbijgangers of omwonenden de politie op je afsturen !
Zorg er voor dat je de toestemming hebt van de eigenaar van het terrein of van de gemeente en dat je dat ook op papier hebt.
Velddagstations
Velddagstations zijn meestal gedurende een heel weekend in de lucht en worden dus ook als "portabele" stations aangemerkt.
In principe zijn dit meer projecten voor groepen van radioamateurs dan voor individuele amateurs.
Nochtans is het perfect mogelijk om individueel mee te doen aan de velddag.
Hetgeen hierboven werd gesteld voor "lichte" portabele activiteiten, geldt evenzeer voor een velddagstation,
maar omdat velddagstations meestal langer in de lucht zijn en meer stroom verbruiken, komt er een aantal aspecten bij:
- stroomvoorziening: voor een velddag mag je niet afhankelijk zijn van het normale elektriciteitsnet;
je hebt dus een stroomgenerator nodig.
Let op met de kleine, goedkope tweetakt-generatortjes: hun uitgangsspanning kan bij lage belasting veel hoger uitvallen dan je voeding verteert...
Kies liever voor een degelijke viertakt-generator met een betrouwbaar regelcircuit en die zo weinig mogelijk herrie maakt:
vooral 's nachts is dat zeer hinderlijk. Kleinere generatoren draaien op benzine, grotere vaak op diesel en zijn daardoor minder brandgevaarlijk.
Er zijn tegenwoordig degelijke draagbare generatoren verkrijgbaar die quasi geruisloos draaien en met een zgn. 'inverter' hun uitgangssignaal mooi stabiel houden:
ideaal maar vrij prijzig... In Funkamateur van september 2011 stond een bijzonder interessant artikel over het gebruik van diverse stroomgeneratoren en
QST van juni 2012 bevatte een vergelijkende test: lezenswaardig voor wie zich zoiets wil aanschaffen.
Hou er rekening mee dat een zendstation een zeer variabele belasting is voor de generator. Kies er daarom één met een aanzienlijk groter maximum vermogen dan wat je nodig hebt. De bijkomende belasting als je de PTT indrukt is dan relatief klein voor de groep en kan gemakkelijker bijgeregeld worden.
Het spreekt voor zich dat je een generator op een goed verluchte plek moet installeren ( gevaar voor CO-vergiftiging ! ) waar zo weinig mogelijk brandgevaar is. Wegens het geluid en de storingen die hij veroorzaakt, zet je hem best niet vlakbij het station maar let er wel op dat je de generator in je gezichtsveld plaatst zodat je in de gaten kan houden of er niemand aan prutst. Vergeet niet hem wat af te schermen tegen de regen en zorg voor een degelijke aarding aan de generator. Voorzie voldoende reservebrandstof en zorg dat je kan bijvullen zonder alles onder te morsen: vergeet geen trechter en een batterijlamp voor 's nachts. De stroomgenerator is wellicht de grootste bron van gevaar bij een velddagstation: spreek ondubbelzinnig af wie er zorg voor draagt en let er op dat diegene die de brandstof bijvult, goed weet hoe hij dat veilig kan aanpakken. - Een mobiele antennemast is ideaal voor een velddag, maar vergt heel wat constructiewerk. Handiger is een pneumatische pompmast als de beam niet te zwaar is.
Voor lichte draadantennes op de lage banden zijn telescopische glasvezelmasten bijzonder handig.
Sommigen gebruiken een mobiele bouwkraan als alternatief om zwaardere beams op te monteren.
Andere amateurs maken gebruik van uitschuifbare aluminiumladders als tijdelijke antennemast.
Je moet dan wel met verschillende personen zijn om zo'n mast op te stellen en vooraf de nodige voorbereidingen treffen:
tuikabels monteren, een systeem om je antenne aan de ladder te bevestigen enz.
De montage van dergelijke antennes is niet zonder risico: gebruik een geschikte klimgordel, helmen, handschoenen enz... en wie niet nodig is bij de montage blijft op veilige afstand. - Shack: zorg voor voldoende comfort:
in de zomer kan een tent of tarp volstaan als bescherming tegen de zon of een regenbuitje,
maar in andere seizoenen ben je beter uit met een camper, een caravan
of desnoods de laadruimte van een bestelwagen: die kunnen niet wegwaaien, zijn droog en kunnen verwarmd worden.
- Denk er om dat een velddagstation ook 's nacht operationeel is en dat je wellicht in het donker aan de stroomgenerator of de antenne-aansluitingen zal moeten werken.
Let er dus op dat er verlichting is en dat niemand kan struikelen over kabels of tegen tuidraden kan aanlopen.
- Als je niet logt op een laptop, voed je je computer best via een UPS: niets zo vervelend als je log verliezen bij een stroomonderbreking !
- Toegang tot de DX-cluster is ook bijzonder handig:
je kan dat oplossen door ofwel een packetradioverbinding naar de DX-cluster
( = 2e VHF-station ) op te zetten, ofwel met een commerciële dataverbinding naar het internet over een GSM -
maar dat is niet echt volgens de principes van een selfsupporting velddagstation !
Opgelet: het UBA-velddagreglement laat sinds 2012 geen clusterverbindingen meer toe... - Catering: denk er om dat je voor een heel weekend eten en drinken ( warme koffie ! ) enz. nodig hebt:
maak goede afspraken voor je bevoorrading.