Dragoslav Dobričić: Satelitska TV - demistifikacija jednog sna (3).

MERENJE SUNCA I MESECA

Koliko su daleko i koliko su veliki Sunce i Mesec i kako se to može izmeriti pomoću

"štapa i kanapa"?

U Aleksandriji, tadašnjem naučnom, kulturnom, trgovačkom i političkom centru antičkog sveta, u

trećem veku pre Hrista živeo je momak po imenu Aristarh. On je bio jedan od velikog broja vrlo

obrazovanih ljudi koji su se tada bavili astronomijom i astrologijom koje su u to vreme bile jedna

naučna disciplina. Imao je sreću da su se za trajanja njegovog života dogodila pomračenja Sunca i

Meseca koja je on kao astronom predvideo i posmatrao. Ta dva događaja bila su zbog svoje retkosti

vrlo značajna, pa su tako bila i pažljivo analizirana i zabeležena sa svim merenjima koja su tada bila

dostupna. Na osnovu posmatranja Sunca i Meseca sa Zemlje u tri različita karakteristična položaja, i

to za vreme potpunog pomračenja Sunca, pomračenja Meseca i u trenutku kada je Mesec, gledano

sa Zemlje, osvetljen do polovine, došao je do interesantnih i epohalnih otkrića.

Četiri jednačine

Uočio je da u trenutku potpunog pomračenja Sunca, oba tela, i Mesec i Sunce imaju isti prividni

prečnik, tj. Mesec tačno "poklopi" Sunce. Verujući da je Sunce mnogo dalje od Meseca, bilo mu je

jasno da onda mora biti i mnogo vece. Ustvari, postavio je proporciju koja mu je govorila da se

rastojanja Sunca i Meseca od Zemlje odnose isto kao što se odnose njihovi stvarni prečnici.

Prilikom pomračenja Meseca, Aristarh je mereći vreme prolaska Meseca kroz Zemljinu senku,

izračunao da je Zemljina senka, na mestu na kome se nalazi Mesec, dva puta veća od prečnika

Meseca.

I na kraju je ustanovio da je u momentu kada je na aleksandrijskom nebu prva četvrt, tj. Mesec tačno

do pola osvetljen, merenjem ugla koji zaklapaju pravci Sunca i Meseca moguće izračunati rastojanje

između Meseca i Sunca.

Ovi podaci su mu kao astronomu i dobrom matematičaru bili dovoljni da postavi četiri jednačine sa

četiri nepoznate i da njihovim rešavanjem nađe prečnike Sunca i Meseca, kao i rastojanja Sunca i

Meseca od Zemlje, a sve to izraženo, naravno ne u kilometrima, nego u prečnicima Zemlje.

Iako, zbog nesavršenosti tadašnjih instrumenata kojima su vršena merenja, rezultati proračuna nisu

baš preterano precizni, ipak je ustanovio da je Sunce vrlo veliko nebesko telo, koje je bar 312 puta

veće od Zemlje, i da je od nje udaljeno oko 770 Zemljinih precnika. Time se po prvi put pokazalo da

je Zemlja u odnosu na Sunce mnogo beznačajnije nebesko telo.

Pravilno shvatajući veličinu i važnost Sunca on ga je stavio u centar vasione. Time su

Zemlja i sve ostale planete postale njegovi sateliti. Ovo je bilo fascinantno otkriće i prvo

ozbiljno naučno utemeljenje heliocentričnog sistema sveta.

Nažalost, pogrešno bi bilo pomisliti da je time stavljena tačka na ovaj problem.

Čak naprotiv, istorijski događaji koji su sledili kao da uopšte nisu marili za svu genijalnost grčkog

astronoma Aristarha, jer umesto da heliocentrični pogled na svet bude utemeljen dešava se nešto

sasvim neočekivano.

Ponovo Zemlja u centru

Najveći antički astronom Hiparh, koji je živeo u drugom veku pre nove ere, posle dugotrajnog

sistematskog posmatranja nebeskih tela i svestrane matematičke analize, napravio je prvi katalog

zvezda, i otkrio precesiju, koja predstavlja sporo konusno kretanje Zemljine ose. Sve je ukazivalo na to

da je heliocentrični pogled na svet ispravan i da se posmatranja dobro uklapaju u njega.

Međutim, onda je u drugom veku posle Hrista, sasvim nenadano i naizgled bez ikakvog razloga,

heliocentrični sistem ponovo zamenjen geocentričnim koji je ostao da suvereno vlada, potpomognut

hrišćanskom dogmom, jos punih 14 vekova!

Naime, Klaudije Ptolemej iz Aleksandrije sredinom drugog veka objavljuje svoj čuveni Almagest

(Veliki zbornik ili Velika sinteza), u kome izlaže i matematički dokazuje geocentrični sistem sveta čime

daje sintezu grčke antičke astronomije.

Kasnije, hrišćanstvo prihvata ovaj pogled na svet jer se on vrlo dobro uklapa u biblijsko Postanje, koje

Zemlju kao Božiju tvorevinu, sasvim logično, stavlja u centar sveta kao najvažnije nebesko telo.

Kopernikanski obrt

Tek je veliki poljski astronom Nikola Kopernik svojim delom "O kruženju nebeskih tela", koje je,

zbog straha od Inkvizicije, objavljeno nakon njegove smrti 1543 godine, ponovo uspostavilo

heliocentrični sistem sveta.

Potom, Galilej 1610. godine pronalazi teleskop kojim otkriva četiri Jupiterova satelita i planine na

Mesecu.

Bile su potrebne jos mnoge decenije da se helocentrični sistem konačno ustoliči i postane

opšteprihvaćeni pogled na svet.

Keplerovi zakoni kretanja nebeskih tela i Njutnova fizika, u 17. veku, konačno krunišu ovaj napor

ljudskog uma da sagleda i pravilno razume svet oko sebe.

U sledećem broju bavićemo se astronomskim aspektima zemljinih satelita, a posebno geosinhronim

satelitima koji su interesantni za satelitsku TV.

Videćemo šta je to geostacionarna orbita, gde se ona nalazi, i zašto baš tamo.

do sledećeg broja ...